در حالی که بسیاری از کشورها با هدف مدیریت منابع آبی خود اقدام به واردات محصولات کشاورزی می کنند، استاد دانشگاه تهران می گوید: فشارهای سیاسی مانع تدوین و پیاده سازی برنامه ای جامع در زمینه مدیریت آب مجازی در کشور شده است.

 

آب مجازی که محور یکی از سیاست های مطرح در برنامه ششم توسعه کشور (۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰) برای مقابله با بحران کم آبی است، به میزان آب مصرفی برای تولید یک محصول در صنعت یا کشاورزی اطلاق می شود؛ مفهومی که نخستین بار محقق بریتانیایی پروفسور جان انتونی آلن آن را در دهه ۹۰ مطرح کرد؛ از آن زمان پژوهش‌ های او توجه بخش‌ های اقتصاد و سیاست را به خود جلب کرده است.

یافته های کارگروه بین الدولی تغییرات اقلیم (IPCC) زیر نظر سازمان جهانی هواشناسی (WMO) نشان می دهد دمای جهانی به دلیل غلظت گلخانه ای">گازهای گلخانه ای در سه دهه اخیر یک درجه افزایش یافته است.

همچنین بر اساس گزارش این کارگروه میزان بارش ها تا پایان سده جاری در خاورمیانه ۲۰ درصد کاهش و دما ۵ درصد افزایش خواهد یافت.

علاوه بر این، طبق گزارش سازمان هواشناسی ایران، به واسطه گرمایش منطقه ای در ۵۰ سال گذشته شاهد افزایش دو درجه ای دما در کشور بوده ایم که با افزایش تعریق و تبخیر ۵ میلیمتری همراه است.

از سال ۸۶ به بعد هیچ سال پربارشی در کشور روی نداده است، بلکه بارش ها عادی یا زیرحد عادی بوده اند.

این مشکلات و نیاز به تامین آب و انرژی برای جمعیت باعث شده است که راه های مختلفی برای حل بحران فعلی از جمله پیاده سازی سیاست های آب مجازی، بارورسازی ابرها، تغییر الگوهای کشت یا تنوع بخشی به اقتصاد روستایی مطرح شود.

همچنین به نظر می رسد شدت بحران فعلی و پیامدهای آن در عرصه های مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی از مهاجرت های گسترده روستاییان به اطراف شهرها و خالی شدن روستاها از جمعیت، تشدید تنش های قومیتی و حتی افزایش اعتراضات در شهرها و شهرستان های مختلف تا تغییر توازن در اقتصاد کلان و وابستگی کشور به منابع بیرونی باعث اظهارنظرهای مختلف و گاه دور از ذهن شود؛ طوری که عده ای خشکسالی را ناشی از ابردزدی کشورهای همسایه یا تلاش های آنها برای باروری ابرها می دانند.

دکتر بنفشه زهرایی نخستین دانش آموخته زن رشته مهندسی آب از دانشگاه صنعتی امیرکبیر و دانشیار دانشکده مهندسی عمران دانشگاه تهران به مهم ترین پرسش های این روزها در مورد آب مجازی و توجه به آن در کشور، راهکارهای مقابله با خشکسالی و بارورسازی ابرها پاسخ داده است.

 
 افزایش اثر تغییرات اقلیم به دلیل خشکسالی

زهرایی در مورد راهکار اصلی مقابله با خشکسالی توضیح داد: قبل از پاسخ به این پرسش باید به این نکته توجه کرد که عمده تغییرات آب و هوایی مشاهده شده در سال های اخیر ناشی از تغییر اقلیم و گرمایش جهانی است که منجر به کاهش بارش برف در بسیاری مناطق و تغییر رژیم فصلی بارش ها شده به گونه ای که تلفات تبخیر از بارش ها افزایش یافته است.

وی افزود: متاسفانه اظهارنظرهای غیرکارشناسی و تعبیر خشکسالی از کل تغییرات آب و هوایی مشاهده شده در سال های اخیر منجر به گمراهی اذهان عمومی شده است؛ تفکیک این دو پدیده از آن جهت اهمیت دارد که تغییر اقلیم پدیده ای ماندگار است و تا زمانی که در غلظت گلخانه ای">گازهای گلخانه ای در فضا کاهش محسوسی ایجاد نشود، شرایط آب و هوایی مشاهده شده در دو دهه اخیر، در کشور ماندگار خواهد بود.

مدیرکل دفتر مدیریت مصرف و ارتقای بهره وری آب و آبفای وزارت نیرو ادامه داد: خشکسالی اما پدیده ای گذراست که در دوره چندماهه بر مناطق مشخصی حاکم می شود و سپس پایان می یابد. بنابراین مواجهه با تغییر اقلیم نیازمند استفاده از رویکردهای سازگاری با کم آبی و تغییر شیوه های مصرف منابع آبِ محدود است.

وی تاکید کرد: تغییر الگوی کشت، کاهش تولید محصولات بسیار آب بر مثل دامپروری و افزایش راندمان استفاده از آب در فرآیندهای تولید محصولات کشاورزی و صنعتی از راهکارهای سازگاری با کم آبی هستند.

زهرایی با اشاره به اهمیت توجه به خشکسالی افزود: در مواجهه با خشکسالی باید به برنامه های ناظر به پیش بینی و هشدار خشکسالی و مدیریت بحران توجه کرد؛ راه های مذکور برای کاهش مصارف آب می تواند آسیب پذیری نسبت به خشکسالی را کاهش دهد.

 
 بارورسازی ابرها و افزایش بارش ۱۵ درصدی

دبیر کارگروه ملی سازگاری با کم آبی اظهار داشت: بررسی تجربه های بین المللی نشان می دهد روش هایی نظیر بارورسازی ابرها در صورت اجرای موفقیت آمیز به طور متوسط تنها تا ۱۵ درصد امکان افزایش بارش را فراهم می کند. با توجه به کمیابی طبیعی آب در ایران و تشدید این شرایط ناشی از پدیده تغییر اقلیم در سال های اخیر، باید به فرصت های بارورسازی ابرها نیز به عنوان یک گزینه توجه کرد ولی اثربخشی محدودی دارد.

 
 بارورسازی ابرها در یک کشور از نزولات جوی سایر کشورها نمی‌کاهد

دانشیار دانشگاه تهران در مورد امکان کاستن از نزولات جوی و ابرهای کشورها به دلیل اقدام های کشورهای همسایه و بارورسازی ابرها در آن کشورها نیز توضیح داد: بسیاری کارشناسان و عموم مردم ممکن است تصور کنند در صورت انجام عملیات باروری ابرها در یک ناحیه، نواحی اطراف و پایین دست آن، کم بارشی تجربه می کنند.

وی افزود: «مرجع مورد استناد برای پاسخ به این پرسش، سازمان جهانی هواشناسی (WMO) است. بر اساس گزارش های این سازمان، در هیچ کدام از بررسی های انجام شده، چنین اثری از باروری گزارش نشده است. در برخی بررسی‏ ها حتی روی بارش ‏های مناطق پایین دست منطقه هدف عملیات باروری، نه تنها کاهشی در پایین دست مشاهده نشده بلکه تا ۱۶۰ کیلومتری منطقه هدف نیز اثر افزایشی گزارش شده است. بر این اساس اقدام کشورهای همسایه و دیگر کشورها نمی تواند دلیل بروز خشکسالی یا کم بارشی در ایران باشد».

 
 ضرورت توجه به خصوصیات اقلیمی و بافت جمعیت روستایی در پیاده سازی اصول آب مجازی

وی در مورد تحقق اهداف برنامه ششم توسعه در زمینه تجارت آب مجازی توضیح داد: رویکرد تجارت آب مجازی به‌ عنوان رویکردی که به نهاده آب در تولید و مصرف کالاهای مختلف اهمیت می‌دهد، تقریباً از دو دهه قبل معرفی‌ شده است؛ رویکرد آب مجازی به این موضوع می‌پردازد که در چرخه تولید تا مصرف محصولات مختلف، چه میزان آب مصرف می شود.

زهرایی گفت: در بسیاری کشورها مثل برخی کشورهای اروپایی، نبود نیروی کار و زمین کافی مانع از توسعه کشاورزی بوده و سبب شده این کشورها به طور عمده واردکننده آب مجازی باشند؛ در ایران البته شرایط متفاوت است و به رغم وفور نسبی نیروی کار و اراضی مناسب برای کشاورزی، محدودیت منابع آب مانعی در راه توسعه کشاورزی به خصوص در مورد محصولات آب بر است.

وی افزود: امروز خوشبختانه این نگرش مشترک در بیشتر مسئولان و متخصصان کشور ایجاد شده که توسعه پایدار ایران در حوزه منابع آب، نیازمند پیاده سازی مفاهیم تجارت آب مجازی است؛ با توجه به بُعد فراملی تجارت آب مجازی که امنیت غذایی به عنوان یک از مهمترین ابعاد امنیت ملی را به روابط بین المللی گره می زند، همگرایی راهبردهای بخش های مختلف دولت اعم از دستگاه دیپلماسی، دستگاه های ذینفع در حوزه های غذا، تجارت، کشاورزی و صنایع وابسته به آن و بخش های آب و محیط زیست ضروری است.

این کارشناس مهندسی منابع آب ادامه داد: سطح هدف تجارت آب مجازی، یکی از مسائل زیربنایی در تدوین راهبردهای توسعه اقتصادی کشور است. تنها در صورت شکل گیری یک نگرش مشترک فرابخشی، توسعه مفاهیم تجارت آب مجازی به اهداف عالیه خود در کشور خواهد رسید.

وی با اشاره به پهناوری ایران تاکید کرد: تنوع قابل ملاحظه اقلیمی و کمیت و کیفیت منابع آب و خاک در ایران از دیگر خصوصیات است. بخش قابل توجهی از جمعیت کشور به خصوص در مناطق روستایی، به کشاورزی به عنوان تنها راه تامین معیشت خانوارها وابسته اند. راهبردهای توسعه تجارت آب مجازی در صورتی که هوشمندانه به تقویت و حفظ جوامع بومی و روستایی توجه نکند، با شکست مواجه خواهد شد.

زهرایی افزود: طبق بند پ ماده ۳۵ قانون برنامه ششم توسعه، دولت مکلف است برای مقابله با بحران کم آبی، راهکارهای مختلفی از جمله مدیریت آب مجازی را پیاده کند.

«با توجه به فرابخشی بودن این موضوع، امکان اظهار نظر در مورد میزان دستیابی به اهداف مشخص شده در برنامه ششم را ندارم؛ ولی به برخی نکات که در پیاده سازی آن وجود دارد اشاره می کنم».

در بند پ ماده ۳۵ قانون برنامه ششم توسعه، دولت مکلف شده است برای مقابله با بحران کم آبی، حمایت از توسعه گلخانه ها و انتقال کشت از فضای باز به فضای کنترل شده و بازچرخانی پسابها، مدیریت آب های نامتعارف و مدیریت آب مجازی را در طول اجرای این برنامه پیگیری کند.

 

دانشیار دانشگاه تهران ادامه داد: با توجه به شرایط حاکم بر منابع آب کشور و تنش های ناشی از کم آبی در بیشتر حوضه های آبریز، تولید بسیاری محصولات به خصوص تولیدات کشاورزی با استفاده از منابع آب تجدیدناپذیر زیرزمینی انجام می شود.

وی افزود: این کار یعنی منابع آبی که طی صدها سال در لایه های خاک در حوضه های آبریز کشور ذخیره شده و از نسل های قبل به امانت رسیده است، به سرعت در حال مصرف شدن برای تولید محصولاتی است که می توان از خارج کشور وارد کرد.

به عقیده زهرایی، «بخش عمده ای از منابع آب مصرفی تجدیدناپذیر است؛ بنابراین قابل جایگزینی نیست. در صورت تامین بخشی از این محصولات از طریق واردات، قطعا می توان، از مصرف منابع آب تجدیدناپذیر کاست».

 
 برنامه جامعی برای پیاده سازی سیاست های آب مجازی لازم است

زهرایی کاهش درآمد جوامع روستایی را یکی از پیامدهای منفی این سیاست (واردات محصولات کشاورزی برای مدیریت آب مجازی) دانست و افزود: کاهش اشتغال و افزایش تنش های اجتماعی در بعضی مناطق از دیگر پیامدهاست. این امر همچنین با سیاست های حمایت از تولید داخل در بعضی زمینه ها تناقض دارد.

وی تاکید کرد: بنابراین موفقیت دولت در دستیابی به هدف برنامه ششم، نیازمند تدوین برنامه جامعی است که مواردی نظیر تامین معیشت جایگزین برای کشاورزان و اطمینان از حصول امنیت غذایی در آن لحاظ شده باشد.

 
 داستان طولانی ممنوعیت کشت محصولات کشاورزی آب بر

استاد دانشگاه تهران گفت: در بسیاری موارد مثل واردات برنج، فشارهای سیاسی گاهی مانع پیاده سازی راهبردهای مدیریت آب مجازی است. اکنون به رغم تصویب ممنوعیت کشت برنج در استان های مختلف، در بسیاری استان ها که با کم آبی مزمن روبرو هستند و شرایط آب و هوایی نامساعدی برای این کشت دارند، برنج به صورت گسترده کشت می شود.

زهرایی افزود: به دلیل فشارهای سیاسی، از واردات برنج نیز در حد مکفی جلوگیری می شود که نتیجه آن، وارد شدن آسیب جدی به منابع آب استان های مختلف کشور و قیمت کاذب برنج در بازار کشور است که به حدود ۲ برابر قیمت واقعی آن رسیده است.

 
 تجارت آب مجازی در دنیا ۲ برابر شده است

وی در مورد گسترش تجارت آب مجازی در دنیا توضیح داد: آب مجازی تبادل شده در قالب تجارت محصولات کشاورزی بین کشورهای مختلف جهان در دو دهه گذشته بیش از ۲ برابر شده که نشان دهنده علاقه دولت ها برای پیگیری سیاست های تجارت آب مجازی به جای تکیه بر سیاست خودکفایی غذایی است.

زهرایی افزود: بررسی های انجام شده در سطح بین المللی نشان می دهد تجارت آب مجازی منجر به حدود ۶ درصد صرفه جویی در مصرف جهانی آب برای تولید محصولات کشاورزی شده که بسیار قابل توجه است.

«چین به تنهایی، ۳۶ درصد از این میزان صرفه جویی را به خود اختصاص داده که عمده آن مربوط به سیاست های تشویقی برای واردات سویا به جای تولید آن در داخل کشور چین است».

وی گفت: بسیاری کشورها در سه دهه گذشته تعداد شریکان تجاری خود را برای تبادل محصولات کشاورزی افزایش داده اند؛ به طور مثال چین در یک بازه ۲۳ ساله، شریکان تجاری خود را از ۳۴ به ۱۵۹ کشور افزایش داده است.

این مقام وزارت نیرو اظهار داشت: این گونه سیاست ها نشان دهنده تلاش کشورها برای افزایش انعطاف پذیری در تجارت محصولات کشاورزی و به تبع آن تجارت آب مجازی است. بسیاری کشورها، سیاست های تامین امنیت غذایی را به جای خودکفایی در محصولات کشاورزی دنبال می کنند؛ زیرا در صورت وجود روابط دیپلماتیک مناسب و شبکه گسترده شرکای تجاری، می توان در کنار تامین امنیت غذایی از طریق ترکیبی از تولید محصولات در داخل و واردات سایر محصولات، مصرف منابع آب محدود را به کاربردهایی با بهره وری بالاتر اختصاص داد که اشتغال بیشتری را ایجاد می کنند.